مثال‌هایی مشابه در خصوص رایانه‌ها نیز قابل ارائه است. لری لسیگ هم‌آهنگی عَرَضی و اتفاقی میان کاربرد اصطلاح “دستورالعمل” به عنوان متن برنامه رایانه‌ای و “دستورالعمل” به عنوان متن قانونی و حقوقی را برای توجیه این استدلال به کار می‌گیرد که دستورالعمل‌ها یا کدهای رایانه‌ای ابزاری برای کنترل اجتماعی هستند.

به عنوان نمونه در صنعت عروسک‌سازی، مژه‌ها باید به پلک‌های عروسک چسبانده شوند، سر میکی ماوس باید سفید رنگ شود و جزئیات بسیار دیگری نیز باید پیاده‌سازی شود که برای تکمیل این کالا و هر کالای پیچیده دیگری مورد نیاز است. درست است که گوشی آیفون شما در کالیفرنیا طراحی شده است، اما تولید آن در چین صورت می‌گیرد. از این جهت، با آنکه ماشین‌های ریخته‌گری تزریقی و دیگر تجهیزات خودکار تولید خرت‌وپرت‌های مصرفی را تسهیل می‌کنند، اما استعاره کارخانه به عنوان ماشینی بزرگ و خودکار ما را از درک این واقعیت ناتوان می‌سازد که تولید کالاها اغلب به آن میزان که تصور می‌کنیم خودکار و ماشینی نیست.

استعاره الگوریتم تنها صورت خاصی از استعاره ماشین است که در آن، نوع خاصی از ماشین (کامپیوتر) و شیوه اختصاصی عملکرد آن (از طریق رویه‌های گام به گام محاسباتی) مشخص می‌شود. اگر از این نکته [استعاری بودن الگوریتم] غفلت شود، امکان ظهور ایده‌آلی استعلایی از الگوریتم فراهم می‌آید. تصویری که در آن، الگوریتمِ استاندارد تنها الگویی برای تعیین مراحل نیست، بلکه چارچوبی دقیق و کارآمد به شمار می‌رود. الگوریتم ایده‌آل در تجسم اسطوره‌ای و ایدئولوژیک خود به عنوان بخشی کوچک، انعطاف‌پذیر و خطاناپذیر در مجموعه دستورالعمل‌های رایانه‌ای لحاظ می‌شود که به مانند کرم ابریشم داده‌ها را به بافتی ابریشمین بدل می‌سازد. چنین الگوریتمی را می‌توان در کف دست خود نگاه داشت و نوازش کرد؛ همچون امری زیبا و الهی!

اما چنانکه استعاره ماشین تصویری مخدوش از تولید خودکار به عنوان محرک اولیه در اختیار ما قرار می‌دهد، استعاره الگوریتم نیز نظرگاهی تحریف شده و ایدئولوژیک از کنش محاسباتی محسوب می‌شود.

بر این اساس، “الگوریتم جستجوی گوگل” امری مفروض با گونه‌ای سازگاری اولیه را می‌نامد که اگر در پی شناخت آن برآییم به سرعت از چنگ ما خواهد گریخت. در واقع استفاده از گوگل صرفاً نوعی بازخوانی زیرروال برنامه‌ای نیست، بلکه گوگل هیولایی غول‌پیکر است که از تلاقی جنبه‌های متفاوت فیزیکی، مجازی، محاسباتی و غیرمحاسباتی (الکتریسیته، مراکز داده، سرورها، تهویه هوا، نگهبانان، بازارهای مالی و...) تشکیل شده است. درست به مانند عروسک رابر داکی (rubber ducky) که از ترکیب عناصری چون وینیل پلاستیک، ریخته‌گری تزریقی، دست‌ها و نیروی کار چینی، سوخت دیزل کشتی‌ها، قطارها و کامیون‌ها، فولاد به کار رفته در کانتینرهای حمل‌کننده و... تشکیل شده است.

اگر از نزدیک به الگوریتم‌ها بنگرید، اسطوره سادگی یکسان و خلوص محاسباتی نقش بر آب می‌شود. به طور مثال، شاید جایزۀ یک میلیون دلاری نت‌فلیکس برای طراحی الگوریتم فیلترینگ مشارکتیِ بهتر برای پیشنهاد فیلم را به یاد داشته باشید. در سال ۲۰۰۹ شرکت نت‌فلیکس پرونده این جایزه را بست و عنوان “تکمیل شد” را در خصوص این بخش از خدمات در وب‌سایت خود درج کرد.

اما چنانکه در ادامه آشکار شد، روش جدید تغییری واقعی و قابل‌توجه در عملکرد نت‌فلیکس به وجود نیاورد. شرکت بی‌تفاوتی نسبت به رتبه‌بندی را کنار گذاشت و در مقابل رویه‌ای متفاوت برای مدیریت اولویت‌ها را به کاربران پیشنهاد کرد که در آن، ژانرهای بسیار خاصی چون “فیلم‌های عاطفی با زبان هندی برای رمانتیک‌های ناامید” به کاربران پیشنهاد می‌شود که شرکت آن‌ها را altgenres می‌نامد.

الکسی مادریگال در تحلیل گسترده خود در خصوص altgenres که سال گذشته در مجله آتلانتیک منتشر شد، سایت نت‌فلیکس را به طور کامل جستجو کرد و بیش از ۷۶ هزار ژانر جزئی را نه با استفاده از یک الگوریتم دقیق بلکه با ابزاری قدیمی و کُند استخراج کرد. پس از جمع‌آوری داده‌ها، مادریگال و من آن‌ها را (به صورت دستی) طبقه‌بندی و تحلیل کردیم و با استفاده از یک مولد این امکان را برای کاربر [مفروض] فراهم آوردیم که ژانرهای اختصاصی خود را بر اساس دستور زبان ایجاد نماید عناوینی چون شبه‌مستندِ دریای عمیقِ ممنوعه عشق یا وسترن خشنِ در حال بلوغ که در اروپا درباره گربه‌ها ساخته شده است.

اما تاد یلین معاون رییس نت‌فلیکس برای مادریگال توضیح داده است که فرایند تولید altgenres به مانند فرآیند مهندسی معکوس ما دستی است. به گفته او نت‌فلیکس افراد را آموزش می‌دهد تا فیلم ببینند و گروهی از بینندگان با تلاش بسیار نکاتی را در خصوص فیلم‌ها می‌نویسند و مواردی چون رتبه‌بندی عوامل، پیشنهادهای مرتبط با محتوای جنسی و یا شیوه خاتمه طرح داستان را ثبت می‌کنند. این altgenres در ادامه بر اساس عادات و اولویت‌های مشتریان نت‌فلیکس به آن‌ها ارائه می‌شود.

اما برخلاف وعده اولیه نت‌فلیکس و درخواست “الگوریتمی یک میلیون دلاری” شرکت در نهایت با روش‌هایی مشابه با فرآیندهای تولیدی در چین عمل می‌کند که توسط مایکل وولف ثبت شده است. البته برنامه‌ای کامپیوتری وجود دارد که عادات عمومی را با پایگاه داده فیلم‌ها تطابق می‌دهد؛ اما عملکرد کلی سیستم پیشنهادات نت‌فلیکس در میان سیستم‌های دیگر، کنش‌گران و فرآیندهایی توزیع شده است که تنها نگاهی تعصب‌آلود قادر است آن‌ها را یک الگوریتم بنامد.

همین مساله در خصوص داده‌هایی که الگوریتم‌های مادی روی آن‌ها عمل می‌کنند نیز صادق است. امروزه داده‌ها نیز به مانند الگوریتم‌ها به امری الهیاتی تبدیل شده‌اند. این مساله به ویژه درباره اصطلاح “داده‌های عظیم” صدق می‌کند که نامگذاری آن به معنای ارتقای جایگاه اطلاعات به سطحی نامتناهی و آسمانی است. در جهان امروز ممکن است باور عمومی مبنی بر آن باشد که حسگرهای همیشه حاضر و اسطوره‌ای داده‌ها را با حجم‌های بسیار بالا به صورت دائمی و بدون نیاز به آگاهی یا دخالت ما جمع‌آوری می‌کنند؛ اما حتی اگر این مساله تا اندازه‌ای صادق باشد، باز هم مثال‌هایی چون altgenres در شرکت نت‌فلیکس نشان می‌دهد که در اغلب موارد، داده‌ها نه با کاربرد صرف تجهیزات پنهان و خودکار بلکه از طریق فرآیندهای پرزحمت دستی جمع‌آوری و تجمیع می‌شوند.

بدین قرار زمانی که به تفسیر الهیاتی از الگوریتم و داده با دیده تردید بنگرید، دیگر هیچ یک از سیستم‌های محاسباتی را صرفاً الگوریتم نخواهید دانست. بر این اساس، گوگل مپس نرم‌افزاری برای یافتن مناطق مورد نظر روی نقشه و از طریق کامپیوتر نیست، بلکه با سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی، ماهواره‌ها و فرستنده‌های مکان‌یابی، اتومبیل‌های مورد استفاده انسان، سیستم‌های ثبت اطلاعات نوری که روی سقف نصب می‌شوند، حقوق خصوصی و بین‌المللی، شبکه مسیریابی فیزیکی و دستگاه‌های نمایشگر تحت وب و گوشی همراه نیز در ارتباط است. از این جهت، آنچه پیش روی ما قرار دارد فرهنگی الگوریتمی نیست، بلکه همان فرهنگ [در تمامیت آن] است.

اما اگر الگوریتم‌ها خدایانی جدید نیستند، پس چه هستند؟ الگوریتم‌ها نیز به مانند استعاره‌ها ساده‌سازی، تحریف یا کاریکاتوری از واقعیت هستند. الگوریتم یکی از سیستم‌های پیچیده جهان را در نظر می‌گیرد و آن را در قالب فرآیندهایی خلاصه می‌سازد که بخشی از منطق درونی سیستم را لحاظ کرده و بخش‌های دیگر را حذف می‌کنند. البته این الگوریتم‌ها در ادامه با دیگر فرآیندها، ماشین‌آلات و مواد همراه می‌شوند که بخش‌های غیرمحاسباتی را بر عهده دارند.

متاسفانه بیشتر سیستم‌های رایانه‌ای تقلیدی بودن را نمی‌پذیرند بلکه مایل‌اند خود را ابداع‌گر، آغازگر و تغییردهنده جهان بنامند؛ باوری تعصب‌آلود که به نوعی کوری فرقه‌ای نیازمند است. تنها مورد استثنا در این میان بازی‌های رایانه‌ای هستند که کاریکاتور واقعیت بودن را می‌پذیرند و البته به همین سبب نزد افکار عمومی آسیب می‌بینند. بازی‌ها می‌دانند که مقلد صرف واقعیت هستند و این امر آسیب‌پذیری آن‌ها را در برابر الهیاتی‌شدن محدود می‌کند. به طور مثال، بازی سیم‌سیتی ابزاری برای طراحی شهری نیست، بلکه تنها نمونه‌ای تقلیدی از آن است و فرض حالت دیگر برای آن ابلهانه خواهد بود؛ اما این دقیقاً همان باوری است که مردم در خصوص فیس‌بوک و گوگل دارند و آن‌ها را ابزارهایی الگوریتمی برای مواجهه واقعی با جهان می‌دانند!

از این رو همانگونه که خودکار نامیدن تولید اسباب‌بازی‌های پلاستیکی چندان دقیق نیست، نمی‌توان پیشنهادات نت‌فلیکس یا گوگل مپس را نیز الگوریتمی نامید. درست است که الگوریتم‌ها در فرآیند خدمات این شرکت‌ها مؤثر هستند، کار بر اساس توان رایانه‌ها انجام می‌شود و رایانه‌ها نیز نرم‌افزارهای پردازش‌گر اطلاعات را به کار می‌گیرند؛ اما این تنها بخشی از ماجرا است که روایتی الهیاتی‌شده از تنوع گسترده افراد، فرآیندها، مواد و ماشین‌های مورد استفاده را ارائه می‌کند و اغلب در قالب اصطلاح تکنولوژی خلاصه می‌شود. درحقیقت هرچند ممکن است بسیار ساده و از این رو غیرجذاب به نظر رسد، اما جهان امور بسیاری را در خود جای داده است که همگی با یکدیگر در تضاد و تزاحم عمل می‌کنند.

البته قصد من آن نیست که نقش محاسبه را در فرهنگ معاصر کم‌اهمیت جلوه دهم. استریفاس و مانویچ در خصوص فراگیری و جایگاه رایانه‌ها درست می‌گویند؛ اما در عصر تکنولوژی‌زده کنونی الگوریتم‌ها نقشی اسطوره‌ای را برعهده گرفته‌اند که به آن‌ها اجازه می‌دهد جامه خدایان را در بر کنند. بر این اساس، مفاهیمی چون الگوریتم به عباراتی مبهم و اختصاری بدل شده‌اند که در کاربرد عامیانه برای توصیف ساده و گمراه‌کننده سیستم‌های پیچیده چندبخشی در قالب فرآیندهای ساده و تکین به کار می‌روند. فرآیندهایی که به آن‌ها نه از دید فرهنگی یا علمی بلکه از زاویه الهیاتی نگریسته می‌شود.

نکته مهم آن است که چنین رویکردی از دو زاویه چشم‌انداز ما را کور می‌سازد. نخست آنکه این تفسیر اجازه می‌دهد تا هرگونه تغییر محاسباتی در جامعه به عنوان امری از پیش تعیین‌شده و گریزناپذیر تلقی شود. در نتیجه توجیهی برای عدم مداخله در چرخش‌های اجتماعی ناشی از عملکرد شرکت‌هایی چون گوگل و فیس‌بوک فراهم می‌آید، چراکه این آثار دور از دسترس ما تفسیر می‌شوند. به علاوه رویکرد فوق موجب فراموشی این مساله می‌شود که سیستم‌های خاص محاسباتی صرفاً انتزاع یا کاریکاتوری از جهان هستند و تنها یکی از چشم‌اندازهای ممکن را فراروی بشر قرار می‌دهند. خطای نخست رایانه‌ها را در جایگاه خدایان می‌نشاند و خطای دوم خروجی این خدایان را به مثابه متن مقدس معرفی می‌کند.

رایانه‌ها ابزارهای نیرومندی هستند که به ما اجازه می‌دهند عملکرد شمار نامحدودی از ماشین‌ها را تنها در یک لحظه تقلید کنیم؛ اما در این مسیر، زمانی که رایانه با محدودیت‌های خود مواجه می‌شود، این توانایی شبیه‌سازی به عکس خود بدل می‌شود و ناتوانی یا عدم تمایل به تمایز میان امور را ایجاد می‌کند. احیای خرد در دوران روشنگری نه تنها بازنمودی از استیلای علم بوده است بلکه ارتقای جایگاه شکاکیت، دیرباوری، پاسخ‌های عام و به ویژه مباحث پیرامون محرک نادیدنی را در بر داشته است؛ اما امروز با آنکه بسیاری از دانشمندان و متخصصان تکنولوژی رویه‌های سنتی دینی را به باد تمسخر گرفته‌اند، ناخواسته گونه‌ای جدید از الهیات را به عرصه حیات بشری وارد ساخته‌اند.

الگوریتم‌ها خدایان نیستند و برای تصدیق اهمیت و نفوذ آن‌ها نیازی نیست باور داشته باشیم که بر جهان حکم می‌رانند. باید اجازه دهیم الگوریتم‌ها بار دیگر به زمین بازگردند و رایانه‌ها بدون شی‌پرستی به کار گرفته شوند؛ بی‌آنکه به ناچار در برابر قدرت آن‌ها سر تعظیم فرود آوریم و یا تمام امور جهان را در نامی تازه برای تقدیر منحل نماییم. من فرهنگی الگوریتمی نمی‌خواهم، به خصوص اگر کاربرد این اصطلاح پوششی برای حاکمیت محاسباتی و شرکتی باشد.