۷۰ درصد ذخیره سفره‌های آب زیرزمینی در ایران در ۱۰ تا ۱۵ سال گذشته به شدت کاهش یافته است. بر اساس آخرین برآورد‌ها حدود ۵۱۶ شهر در ایران در معرض تنش و بحران آبی قرار دارند. پیش‌بینی می‌شود که بحران آب در ایران در سال ۹۳ وخیم‌تر شود. چنین خبرهایی هر روز در رسانه‌ها بازتاب پیدا می‌کنند. بحران آب اما فقط فلات ایران را فرانگرفته و در سراسر جهان، آب به چالشی بزرگ تبدیل شده است.
۷۰ درصد سطح زمین را آب دربرگرفته است. آب اما فقط در اقیانوس و دریا‌ها و دریاچه‌ها و تالاب‌ها جریان ندارد. در هوا، در بدن موجودات زنده و در هر جا که بنگریم، نشانی از آب پیدا می‌کنیم.
مستند “نقش آب”، ساخته جنیفر بیشوال و ادوارد برتینسکی، می‌کوشد رابطه انسان با آب و اهمیت آب را بررسی کند. مستند “نقش آب” نخستین بار در جشنواره فیلم برلین در سال ۲۰۱۴ به نمایش درآمد و اکنون در برخی کشورهای اروپایی اکران شده است.
ما با آب چه می‌کنیم؛ آب با ما چه می‌کند؟
در طول تاریخ تمدن انسان‌ها آموخته‌اند آب را مهار کنند و آن را در کانال‌ها و لوله‌ها در مسیر مشخصی به جریان بیندازند یا پشت سد‌ها مهار کنند. اما مهار آب و استفاده بی‌رویه از این عنصر حیاتی باعث می‌شود که در جای دیگری در کره زمین، انسان‌ها با کمبود آب مواجه شوند.
سازندگان مستند “نقش آب” به ۱۰ کشور جهان سفر کرده‌اند، و چگونگی بهره‌برداری از منابع آبی و رابطه انسان با آب را نشان داده‌اند.
آب یعنی زندگی. زندگی بدون آب امکان‌پذیر نیست. آب منبع انرژی و بخشی از تغذیه موجودات زنده است. آب اما در برخی مراسم آیینی هم نقش مهمی ایفا می‌کند. افزون بر این آب زیباست و از سویه‌های زیباشناختی هم برخوردار است.
مستند “نقش آب” می‌خواهد نشان بدهد که در این میان، ما با آب چه می‌کنیم و آب با ما چه می‌کند؟ پاسخ این است: انسان آب را ارج می‌نهد، اما در همان‌حال نابخرادنه و بی‌رویه مصرفش می‌کند.
آب به عنوان بخشی از نظام تبعیض در جهان
نخستین نمای فیلم روی سد “سه‌دره” بر روی رود یانگ‌تسه در چین باز می‌شود. به مدت چندین دقیقه آب‌های گل‌آلود، کف‌آلود و خروشان را می‌بینیم که از دهانه سد سرریز می‌کند. این نما قطع می‌شود و در نمای بعدی رودخانه کلورادو در مکزیک را می‌بینیم. این رود اکنون خشک شده و طبیعتی که زمانی سبزرنگ و باطراوت بود، با کمبود آب مواجه شده است. همه جا بیابانی‌ست برهوت.
در مستند “نقش آب” تصاویری از بالا از مزارع برنج در استان “یون‌نان” در چین می‌بینیم. این مزارع از سد “سه‌دره” آبیاری می‌شوند و می‌بینیم که چگونه شبکه آبیاری ساخته بشر، طبیعت را دگرگون کرده است. با تصاویری از جزیره مصنوعی دیسکاوری در کالیفرنیا آشنا می‌شویم و ردیف خانه‌هایی را می‌بینیم که در میان شبکه به هم‌پیوسته‌ای از آب سر برافراشته‌اند. همچنین با سیستم پیشرفته آبیاری مزارع ذرت و گندم و سویا به گستردگی ۴۵۰ هزار کیلومتر مربع در آمریکا آشنا می‌شویم.
رقابتی درگرفته است بر سر آب. کشورهایی که از امکانات پیشرفته فنی برای مهار کردن آب برخوردارند، از منابع آبی بهره بیشتری می‌برند. پیامدش این است که دیگران با بحران کم‌آبی مواجه می‌شوند. این بخشی از نظام تبعیض و جدال بر سر آب است که در جهان درگرفته و با گوشه‌های از آن در مستند “نقش آب” آشنا می‌شویم.
سوءاستفاده از منابع آب
جنیفر بیشوال، یکی از سازندگان مستند “نقش آب” می‌گوید: “یکی از بزرگترین اشتباهات در بحث آب این است که وقتی درباره کمبود منابع آبی صحبت می‌شود، معمولاً ابعاد فاجعه را اینقدر گسترده در نظر می‌گیرند که این تصور پیش می‌آید که به زودی قرار است دنیا به آخر برسد. چنین تصویرهای آخر زمانی مردم را می‌ترساند. ما با بحران آب روبرو هستیم، اما در همان حال می‌خواهیم زندگی‌مان را بکنیم و این را هم می‌دانیم که در زندگی همیشه نقصان و بحران‌هایی وجود دارد.”
مستند “نقش آب” نمی‌خواهد با اندرزهای اخلاقی و آموزش‌دهی تماشاگر را هدایت کند و تبلیغ‌گر باشد، بلکه بیشتر مایل است سویه‌هایی از بحران آب را مشخص کند. از مزارع پیشرفته در چین و ایالت متحده آمریکا ما را با خود به دباغی‌های داکا، پایتخت بنگلادش می‌برد. در کارگاه‌هایی بسیار بدوی، با کمترین امکانات که به یادآورنده دوران پیشاصنعتی هستند، کارگران پوست گاو را با استفاده از مواد شیمیایی می‌شویند و دباغی می‌کنند. آب در اثر دباغی و استفاده از کروم آلوده می‌شود. این پوست‌ها اما برای صادرات به ایتالیا، آلمان، چین و آمریکا در نظر گرفته شده است. این تصور پیش می‌آید که انسان استفاده درست از آب را در طول تاریخ تمدن نیاموخته: یا آن را مثل کشورهای صنعتی به هدر می‌دهد و یا مثل کشورهای توسعه‌نیافته آلوده‌اش می‌کند. آب‌های آلوده در داکا به دریا می‌ریزد و دریا را هم می‌آلاید.
آلودگی آب؛ بحرانی جهانی
آلودگی آب بحرانی جهانی است. پس به همه ما ربط دارد. جنیفر بیشوال می‌گوید: “در دباغی‌های بنگلادش برای تمیز کردن پوست گاو از ترکیبات حاوی کروم استفاده می‌شود. کروم یکی از خطرناک‌ترین و سمی‌ترین عناصر است. وقتی که می‌بینی که چگونه پدری، صورت پسرش را با این آب آلوده می‌شوید، بلافاصله به این فکر می‌کنی که تو هم به عنوان یک انسان در جوامع صنعتی نقشی در این آلودگی ایفا کرده‌ای. رد این آلودگی‌ها را که پی بگیری، می‌رسی به کشورهای پیشرفته. ما همه بخشی از یک جهانیم. آب‌نماهای رقصان مقابل هتل بلاژیو در لاس‌وگاس همانقدر از حماقت انسان نشان دارند که آب‌های آلوده در بنگلادش.”
در الله‌آباد هند با یکی دیگر از ویژگی‌های آب آشنا می‌شویم. هر چند سال یک بار بیش از ۳۰ میلیون هندو به الله‌آباد می‌آیند که در یک مراسم آیینی، در رودخانه گنگ خود را از آلودگی‌ها پاک کنند. به این ترتیب آب می‌تواند انسان‌ها را هم بر محور آیین‌هایی به هم پیوند دهد.
بیشول و برتینسکی همراه با فیلمبردارشان، نیکلاوس دپنسیر تصاویر مستند “نقش آب” را در طول سه سال تهیه کردند. این مستند دومین پروژه مشترک این دو فیلمساز کانادایی است. پیش از این، در سال ۲۰۰۶ در مستند دیگری با نام ”طبیعت دست‌‌ساز” دگرگونی چهره زمین در اثر صنعتی شدن جهان را نشان داده بودند. برتینسیکی به خاطر تصاویری که از چشم‌اندازهای طبیعت تهیه می‌کند، در جهان شهرت دارد.