اگر موزه‌ی‌ محلی و کوچک تخت‌‌جمشید را در جایگاه خود بررسی کنیم، موزه‌ی پاسارگاد نخستین و تنها موزه‌ی بزرگ و مدرن دوره‌ی هخامنشیان ایران است. موزه‌‌ی پاسارگاد را حسین امانت، طراح و معمار معروف فارغ‌التحصیل دانشکده‌ی هنرهای زیبای دانشگاه تهران، در دهه‌ی پنجاه طراحی کرده و می‌گویند ساخت فیزیکی سازه‌ی‌ آن تا ۱۳۵۷ تا هشتاد درصد پیش رفته بوده است. بااین‌حال ساخت آن، به دلایل مختلفی، ۲۵ سال متوقف شد تا اینکه با اعتباری که محمدحسن طالبیان، مدیر وقت پایگاه پارسه‌ی پاسارگاد، در ۱۳۸۴ دریافت می‌کند، اجرای آن بار دیگر از سر گرفته می‌شود. اما این آغاز انجام خوشی نداشت. اکنون دوازده سال از آغاز دوباره‌ی پروژه می‌گذرد و هنوز ساخت آن به پايان نرسيده است. مسؤولان می‌گویند که نبود اعتبارات کار را کند کرده اما برخی دوستداران میراث‌فرهنگی و معماران معتقدند که این موزه می‌توانست با همین بودجه‌های اختصاص‌داده‌شده به اتمام برسد. اما چه اشکالاتی در اجرای طرح وجود دارد که اجرای آن را این‌قدر به تعویق انداخته؟

در چند روز گذشته به دنبال ثبت جهانی "شهر تاریخی یزد" بار دیگر بحث شرایط کنونی ۲۱ محوطه و بنای تاریخی، که در سال‌های گذشته در فهرست میراث‌ جهانی ثبت شده‌اند، در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی داغ شد. یکی از این محوطه‌های جهانی هم پاسارگاد و موزه‌‌ی آن بود. در نشستی مطبوعاتی که به مناسبت ثبت جهانی یزد برگزار شد، طالبیان درباره‌ی شرایط موزه‌ی پاسارگاد عنوان کرد که چون دولت در سه سال گذشته بر اتمام پروژه‌هایی با بیش از پنجاه درصد پیشرفت فیزیکی تأکید می‌کرد و ازآنجاکه اعتبارات موزه‌های احداثی بسیار محدود است و موزه‌ی پاسارگاد پیشرفت کمتری نسبت به موزه‌های منطقه‌ای درحال احداث، به‌ویژه موزه‌ی خراسان، داشته، اولویت با آن موزه‌ها بوده. هرچند او فردای آن روز، در گفت‌وگوی دیگری با ایسنا، اعلام کرد که اتمام کار موزه‌ی پاسارگاد همچنان در اولویت سازمان، مسؤولان استان فارس و پایگاه میراث جهانی پارسه و پاسارگاد قرار دارد. حال با توجه به این پاسخ دو سؤال دیگر پیش می‌آید، چرا ادامه‌ی ساخت این موزه در برنامه‌ها نبوده و اگر بوده، چرا تا امروز به نتیجه نرسیده است؟ نگاهی به گزارش‌های گذشته نشان می‌دهد که وزارت نيرو در جريان ساخت سد سيوند پيشنهاد داده موزه‌اي از اشياي به‌دست‌آمده در اين منطقه راه‌اندازي شود. سازمان ميراث فرهنگي با وجود موزه‌ی نيمه‌تمام پاسارگاد به وزارت‌ نيرو پيشنهاد کرد در راه‌اندازي اين موزه با آنها همکاري کند. در آن زمان وزارت نيرو موافقت کرد تا پنجاه درصد از هزينه‌هاي تکميل اين موزه را پرداخت کند. هنوز معلوم نیست آیا این بودجه پرداخت شده یا نه و اگر پرداخت شده چرا هنوز کار ساخت موزه به اتمام نرسیده است؟

چرا در کار موزه اشکال افتاده است؟

سیدمحمد بهشتی، مدیر پژوهشگاه سازمان میراث‌فرهنگی، جمله‌ای معروف دارد که می‌گوید هر تکه‌ی این سرزمین محوطه‌ای تاریخی است اما طی این چند سال چقدر توانسته‌ایم آثار این محوطه‌های تاریخی را در موزه‌های امن به نمایش دربیاوریم؟ بسیاری از کشورهای دنیا با ساخت موزه گردشگر جذب می‌کنند. حتی اگر اثری ندارند، معماری موزه را با استفاده از طراحان معمار معروف چنان می‌سازند که مردم سراسر جهان برای دیدن معماری موزه به آن شهر سفر می‌کنند.

طی چهل سال اعتبارات بسیاری هزینه شده اما موزه‌ی پاسارگاد، كه در ۱۳۵۳ طراحی شده و حدود هشتاد درصد سازه‌ی بنا هم تا ۱۳۵۷ پیش رفته بوده، دوازده سال بعد از شروع مجدد ساخت موزه، هنوز آماده‌ی بهره‌برداری نیست.

می‌گویند در اوایل دهه‌ی هشتاد، با اعتباری که از سوی مسؤولان وقت جذب می‌شود، کلید آغاز ساخت دوباره‌ی موزه‌ی پاسارگاد می‌خورد. سازه‌ها باید بعد از ۲۵ سال دوباره مقاوم‌سازی می‌شدند، بنابراین شركتي برای مشاوره‌ی سازه معين شد تا طرح مقاوم‌سازی موزه را انجام دهد.

در این میان نباید از یاد برد که طرح موجود ویژه بود و سازه و ساخت آن در شكل‌گيري فرم معماري تأثير بسيار زيادي داشت. بااین‌حال مشاوران سازه‌ای که روی این پروژه کار می‌کردند، نه‌تنها از مشاور معمار بلکه از مشاور تأسیسات هم برای پیشبرد کار استفاده نکردند.

آنها به درخواست كارفرما بخشی را به موزه الحاق کردند که در طرح اولیه موجود نبود. از طرفی با استدلال اينكه فضاي تأسيساتي كوچك است و پاسخگوي موزه نيست، طرح تخريب يكي از گالري‌هاي موزه را براي ساخت بناي تأسيسات و موتورخانه ارائه دادند؛ بدون آنكه مشاور تأسيسات چنین تصمیمی بگيرد یا با مشاور معمار هماهنگي شود. در ادامه‌ی اجراي طرح، ناتوانی در خوانش صحيح نقشه‌هاي قديمي طراح هم باعث شد پيمانكارِ انتخاب‌شده به تخريب جزئياتي از معماري بنا بپردازد كه جزو منحصربه‌فردترين تصميمات طراح موزه براي پروژه بوده است. خوانش نادرست طرح به دليل نبود مشاور معمار و مطلع باعث شد تا كاربري مهيج‌ترين گالري مجموعه نيز فضاي تأسيساتي فرض و موزه تقريباً بدون گالري شود و به جای آن موتورخانه‌ی عظيمی بسازند. قطعاً تكنولوژي ساخت و مصالح ساختمانی كنوني با دهه‌ی پنجاه بسيار متفاوت و پيشرفته‌تر است. كوچك‌تر شدن فضاهاي تأسيساتي به دليل تكنولوژي‌هاي نوين در بناهاي جديد بيانگر اين موضوع است. چرا این مسأله به اشتباه انجام شده و چرا ناظری وجود نداشته تا مانع از این تخریب و تأسیسات جدید شود؟

خط‌چین دردسرساز

می‌گویند استدلالی که برای ساخت الحاقات عنوان شده این است که در ترسیم فنی نقشه دو خط‌چین بوده كه در نقشه‌ی طراح اصلي بنا ديده مي‌شد و برداشت مشاور سازه اين بوده كه طراح توسعه‌ی موزه را پيش‌بيني كرده بوده است.

اتخاذ چنين تصميماتي در نبود طراح موزه يا حتي مشاور معمار عجيب است، آن هم در طرحي جهاني تحت‌عنوان "موزه‌ی پاسارگاد"؛ طرحي كه مي‌شد با مشخص كردن مشاور معمار و همچنين مشاور تأسیسات، بدون آنكه بخشي بي‌دليل الحاق يا فضايی بدون ضرورت تخريب و دوباره ساخته شود، با همين بودجه‌اي كه تاكنون صرف اين تصميماتِ غلط شده، به اتمام برسد.

چرا طرح موزه‌ی پاسارگاد مهم است؟

بررسی طرح موزه‌ی پاسارگاد و ارزیابی ویژگی‌های آن نشان از اهمیت و تأکید بر اجرای درست و صحیح آن دارد. همان‌طور که حمید فدایی، مدیر پایگاه پاسارگاد، گفته است: "اگر قرار باشد اجرا طبق طرح نباشد، همان بهتر که اجرا نشود."

می‌گویند طرح موزه با احترام به آرامگاه كوروش قرار بوده به شكل تپه‌‌اي ساخته شود كه ارتفاع آن از پلكان آرامگاه هم كمتر باشد. طرح اصلي با در نظر گرفتن تراز افق و درجات محصوريت در كنار محدوديت‌هاي اجرايي پروژه به‌خوبي می‌توانست پاسخگوي محيط و خواسته باشد؛ بدون آنكه نيازمند الحاقيه‌ يا دچار كمبود فضاهاي زيرساختي و تأسيساتي شود.

پیش‌تر معاون میراث‌فرهنگی گفته بود: "به‌دلیل نیمه‌تمام بودن موزه در طول سالیان زیاد بعد از انقلاب و جنگ و قرارگیری بتن مسلح و میلگردها در معرض هوا و فرسایش، پروژه نیازمند آزمایش‌های مختلف برای سنجش مقاومت و چگونگی استحکام‌بخشی بود که به‌لحاظ پیچیدگی و مشکلات مربوط، زمان زیادی صرف تهیه‌ی جزئیات فنی و محاسبات جدید و تأییدیه‌های مهندسی شد و خوشبختانه نقشه‌های فنی تهیه شد. از سال گذشته، با وجود تنگناهای مالی، پارسه و پاسارگاد در اولویت طرح‌های استان و پایگاه میراث جهانی قرار گرفته و کار اجرایی آن پیشرفت چشمگیری کرده است." برخی معماران باتوجه‌به این صحبت‌ها سؤالاتی را مطرح کرده‌اند، از جمله اینکه این آزمایش‌ها چه زمانی انجام شده، یعنی چقدر از کار انجام شده بوده که این آزمایش‌ها صورت گرفته؟ و اینکه در چه زمانی و چرا قسمت جدید به موزه اضافه شده است؟ آیا هنوز هم همین پیمانکار در این مجموعه مشغول به کار است؟