طرح ایجاد موزه هنرهای معاصر شیراز که با نام “آلوار آلتو” معمار و هنرمند سرشناس فنلاندی عجین شده، شیراز را به عنوان پایتخت فرهنگی ایران دوباره جهانی و احیا خواهد کرد. موزه هنرهای مدرن شیراز نیمه دوم دهه چهل خورشیدی در جوار سایت دانشگاه شیراز و روبروی صدا و سیمای مرکز فارس بر فراز تپه‌ای مشرف به شهر شیراز مکان‌یابی و معمار شهیر فنلاندی آلوار آلتو دعوت به طراحی پروژه مذکور شد.

پروژه مذکور سال ۱۹۶۹ میلادی آغاز شد و پس از سه سال تلاش بی وقفه تیم طراحی سه ماکت و یک ماکت اتود، بالغ بر ۱۵۰ اسکچ و طراحی و سیصد و اندی نقشه معماری و جزییات اجرایی را برای پروژه مذکور فراهم کردند، متاسفانه با مرگ آلتو پروژه مذکور مسکوت ماند و سایت پروژه به منازل مسکونی اختصاص یافت.

پیشنهاد، ایده پردازی و بازتعریف موزه هنرهای معاصر شیراز خرداد ماه سال ۱۳۹۳ هنگام برگزاری نمایشگاه و نشستی تحت عنوان به روایت معماران با حضور هری کامرانین، سفیر کشور فنلاند، در حوزه هنری شیراز از سوی محسن نطنج داده شد.

در پیوند با این پروژه بین المللی که مورد استقبال نهادهای فرهنگی و هنری از جمله بنیاد آلوار آلتو، حوزه هنری فارس و سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی است و دریچه ای به روی فرهنگ و هنر ایران پسابرجام گشوده است، مهندس محسن نطنج مسئول پیگیری و بازطراحی این پروژه در ایران در گفتگویی به پرسش های مهر پاسخ گفت.

خاستگاه پروژه راه اندازی موزه هنرهای مدرن شیراز کجاست و مراحل اجرایی آن از چه هنگام آغاز شد؟

این پروژه توسط آلوار آلتو که یکی از چهار معمار برتر و پدران معماری مردن جهان است طراحی شده و تاثیرپذیری که از معماری مدرن دارد به عنوان میراث مدرن محسوب می شود، در حقیقت این پروژه به منظور تبدیل شیرازبه شهری با توسعه پایدار فرهنگی در ایران و برای رشد پیوند ایران با جهان تعریف شده است.

طرح راه‌اندازی موزه هنرهای مدرن شیراز متعلق به سال ۱۳۴۸ خورشیدی است که آلتو به شیراز دعوت می شود و در یک ماهی که در این شهر به سر می برد این پروژه را بر اساس بافت تاریخی شیراز طراحی کرد. وقتی از او درباره دیدگاه و نظرگاه او در این طرح جویا می شوند او عنوان می کند که “این موزه را برای باغات و آسمان شیراز طراحی کرده است”.

این معمار بزرگ فنلاندی در این سفر به مدت یک‌ماه در میان معماری و بافت تاریخی شیراز به گشت و گذار و پژوهش می پردازد که در نهایت معماری شبستانی مسجد وکیل را در این پروژه پیاده می‌کند. یعنی اجزای معماری شبستانی مسجد وکیل در این پروژه در نظر گرفته شده و قوس‌ها و عرقچین‌های مسجد وکیل به عاملی برای بازتعریف نور در این طرح تبدیل شده است.

بدین ترتیب معماری درون این موزه در حقیقت مبتنی بر معماری و بافت شیراز است. آلتو برای اینکه حال و هوای شیراز را در این موزه نمایان سازد از بافت سنگی کوهستان پیرامون شهر شیراز الهام گرفته و از سنگ، بتون و آجر استفاده می کند. بدین خاطر، این پروژه به این شکل دارای ابنیه ارزانی است. این پروژه در عین حال به منظر شیراز آسیبی وارد نمی کند و حتی به منظر شیراز اضافه می نماید. بدین ترتیب با وجود این پروژه منظر شیراز تبدیل به یک منظر فرهنگی خواهد شد. از این رو، شیراز به واسطه این موزه تبدیل به شهری فرهنگی جهانی بر اساس شاخصه های ایرانی و اسلامی می شود.

با وجودی که سال ۱۹۷۲ پروژه کاملا آماده و ۴ ماکت و ۱۵۰ اسکچ آن نهایی و افزون بر ۳۰۰ نقشه تهیه می شود تا تسطیح زمین پروژه آغاز شود، مرگ آلتو روی می دهد و پروژه مسکوت می ماند. پس از انقلاب اسلامی هم زمین این پروژه به سایت مسکونی اختصاص می یابد و ساخت موزه هنرهای مدرن شیراز فراموش می شود.

از این پس، جانمایی پروژه موزه چه سرنوشتی خواهد یافت؟

با توجه به اینکه زمین اختصاص یافته به این پروژه در نزدیکی دانشگاه شیراز به سایت مسکونی تغییر کاربری داده و از آنجا که منظر باغات در پهنه شیراز به کانسپت این پروژه نزدیک است، با مذاکراتی که با شهرداری انجام گرفت سایت جدید موزه هنرهای معاصر شیراز روی کوه‌های منطقه منصورآباد شیراز، انتهای بلوار نیایش مشرف به باغ‌ها در حال جانمایی است.

چنانچه این مکان‌یابی روی دهد، از آنجاکه هم منظر باغ‌های شیراز را دارد و هم آسمان شهر در این نقطه دیدنی است این حسن بزرگ را دارد که توجه جهانی به باغ‌های شیراز جلب شود و یونسکو برای حفظ آن‌ها تسهیلاتی در اختیار متولیان شهر قرار دهد.

از سویی این موزه تبدیل به منظری جذاب برای جلب گردشگران می شود. لذا این پروژه به تنهایی مختص موزه نیست و جایگاه شیراز را ارتقا می دهد. البته تاکنون درک مشخصی از این پروژه میان مدیریت شهری وجود نداشته و حتی معتقد بودند این پروژه باید به نقاط کمتربرخوردار و توسعه یافته شهر منتقل شود، اما برای طراحی پروژه‌ای با این شکل و منظر ، پهنه اصلی شهر نیاز به ۴ سالن تئاتر با استاندارد بسیار بالا، پردیس‌های سینمایی درجه یک دارد، نزدیک ۲۰ گالری بین المللی نیاز است و در کنار آن هتل های استاندارد مورد توجه است، آیا این امکانات در شیراز وجود دارد؟

لذا این پروژه برای این طراحی می شود که منجر به ارتقا جایگاه شهر شیراز شود. در شیراز برای نمونه یک موزه استاندارد نداریم؛ لذا از آنجا که این نخستین موزه ای‌ است که در شیراز با این شیوه ساخته می شود نمی توان آن‌را در نقطه‌ای مکان یابی کرد که کمتربرخوردار است. به هر روی امیدواریم این پروژه با همراهی و نظرگاه توسعه ای شهردار شیراز به زودی مورد موافقت قرار گیرد تا به نتایج دلخواه برسیم.

وقتی آلتو این پروژه را برای ایران تعریف می کند، در واقع دارد برای فضا و تاریخ ایران طراحی می کند. این معیاری به ما می‌دهد که بتوانیم راهی در معماری باز کنیم.

من همیشه درصدد بودم که این کار را انجام دهم، لذا از بهار ۱۳۸۷ بر لزوم ایجاد موزه هنرهای مدرن شیراز دوباره تاکید کردیم. این امر فراهم نشد تا اینکه در پروژه‌ای با عنوان “تخت زر” پیشنهاد این طرح داده شد. با رایزنی‌های انجام گرفته در خردادماه ۹۳ در حوزه هنری فارس در جریان برپایی نمایشگاه معماری و هنر فنلاند با حضور سفیر این کشور پروژه مطرح شد که مورد استقبال قرار گرفت و پس از آن به شدت از سوی وزارت‌خارجه این کشور پیگیری شد و وزیر خارجه این کشور به خاطر این پروژه شهریورماه ۹۳ به فاصله کمی به شیراز سفر کرد.

در مکاتباتی که با بنیاد آلوار آلتو انجام گرفت تصمیم بر این شد که پروژه بازتعریف شود و بر اساس مکاتبه بنیاد آلتو مجوز بازتعریف و مکان یابی جدید این موزه صادر شد. در این بین تاکید شد که روند بازتعریف و احیا پروژه باید با مشارکت یک تیم فنلاندی از انجمن ملی معماران این کشور انجام شود و استانداردهای آن ارزیابی شود. از سویی، اسکچ ها، نقشه ها و ماکت هایی که ارزشی افزون بر ۳ میلیون دلار دارد به ایران آورده شده و در یک گالری در مجاورت این موزه نمایش داده خواهد شد.

درحال حاضر ماکت موزه کجا نگهداری می شود؟

در موزه و بنیاد آلوار آلتو در هلسینکی فنلاند قرار دارد که متشکل از ۴ ماکت است. البته این پروژه موجب می شود این ماکتها به ایران بازگردانده شوند.

فنلاندی ها برای سرمایه گذاری در این پروژه ابراز علاقه کرده اند؟

وقتی وزیرخارجه فنلاند به خاطر چنین پروژه ای به شیراز سفر می کند نشان از این دارد که نخستین چراغ سبز را نشان داده است، اما از این سو باید مسیری طی شود تا اهمیت موضوع نزد ما برای آنها مسجل شود. جالب اینجاست که برای ابراز ارادت به این پروژه، وزیرخارجه این کشور یکی از ظرف‌های آلتو را به عنوان هدیه به شیراز آورد و به یادگار در اختیار شهردار قرار داد، درحالیکه این هنرمند بیش از یک‌هزار ظرف طراحی کرده که هریک متفاوت از دیگری است.

ما از همان ابتدا با شهرداری تعامل کردیم. شهرداری نیز اعتقاد داشت که ما باید نخست سرمایه گذار این پروژه را معرفی کنیم تا آنها هم زمین را تامین کنند. درحالیکه از سوی فنلاندی ها هم خواسته شد که زمین این موزه تامین شود تا آنها مقدمات انتقال طرح را انجام دهند.

با وجود آماده بودن شرح خدمات و انجام مراحل اولیه عقد قرارداد این پروژه، اینک ساخت و راه اندازی موزه هنرهای معاصر شیراز در انتظار امضای شهردار است، و دستور شهردار، شیراز را تبدیل به یکی از شهرهای خاص دنیا خواهد کرد.

هزینه ساخت این موزه چقدر است؟

پروژه موزه هنرهای مدرن شیراز به لحاظ جنس ساختمان ارزان تمام می شود. اما نسبت به سال ۱۹۶۹ تاکنون با تغییر تجهیزات، امکانات، محیط و ... آنچه تخمین زده می شود مبلغی افزون بر ۱۰۰میلیارد تومان است. اکنون هم با چندین سرمایه گذار وارد مذاکره شدیم و آنها هم ابراز تمایل به مشارکت در ساخت آن دارند، کما اینکه در مشهد و شیراز هم در حال سرمایه گذاری هستند. این پروژه به واسطه ملی بودن آن در تهران معاونت هنری وزارت ارشاد هم در حال پیگیری است تا با حضور سفیر فنلاند، نمایندگان ارشاد، مسکن و شهرسازی و حضور مقامات ارشد استان امور اداری-فرهنگی پروژه انجام گیرد.

نمونه آثار آلتو با مختصات موزه در کدامیک از شهرهای معتبر جهان قرار دارد؟

آلتو در فنلاند دو موزه اصلی را طراحی کرده که موزه ملی و موزه شخصی‌اش از آن جمله است. یک ویلای بسیار معروف دارد که به نام “ویلا مایرا” شناخته می شود که این از آن دسته ابنیه‌ای است که وقتی می خواهیم شاخصه های مدرنیته و حتی پست مدرنیته را مطرح کنیم به آن ارجاع می دهیم. پروژه‌های آلتو از شمال آفریقا تا سراسر اروپا دیده می شوند.

ویژگی معماری موزه هنرهای مدرن شیراز در چیست؟

زمانی که مدرنیته در اوج است و ادعای معماری بین المللی دارد، این یک معماری کنتکست یا بسترمحور است، یعنی فقط برای شیراز طراحی شده و به متریال این شهر احترام می گذارد. این پروژه لکه ای بر شهر شیراز نیست، بلکه می خواهد جزیی از آن باشد. حتی اگر این پروژه در کوه ساخته شود.

با پذیرش اینکه آلتو از بین رفته این پروژه از زمان و مکان جدا می شود و در زمان کنونی قرار می گیرد، پس مانند آنچه عباس کیارستمی در سینما می کند، این پروژه می تواند “طعم گیلاس” معماری ایران باشد. در عین حال که این پروژه متعلق به موزه هنرهای مدرن است و زمانی که طراحی شده آثار اندی وارهول، کانسپچوال آرت و نمونه هایی از این دست طرح نشده بود، لذا ما در کنار معماران فنلاندی به دنبال آن هستیم که بتوانیم تعریف جدیدی از موزه هنرهای مدرن بدهیم و نگاه خویش را به مدرنیته بیان کنیم. به عبارتی موزه هنرهای معاصر شیراز با بازخوانی مدرنیته از رهگذر مرگ مولف اندیشه ای خلاق را در عصر پست مدرن طرح ریزی می کند.

نقش شما در این پروژه چگونه تعریف شده است؟

طراح و سرپرست بازتعریف این پروژه هستم. از این مهمتر معماری همیشه با طراحی از سوی معمار تعریف شده است، اما آنچه امروزه مهمتر است این گزاره است که “چگونه یک پروژه را به سرانجام برسانیم” و چگونگی اجرایی شدن آن و مدیریت اندیشه به نتیجه برسد،لذا امروزه خیلی از معمارها در برج عاج نشسته اند و منتظر هستند کارفرمایی از در اتاقشان وارد شود و کاری به آنها ارجاع دهد، درصورتی که خودم تولید می کنم و می توانم نیاز تولید کنم. بله؛ همه می دانستند که ما موزه نیاز نداریم، اما با تعریف این پروژه است که احساس نیاز به موزه دوباره به وجود می آید.

فرض بگیریم که امروز شهردار شیراز با این پروژه موافقت کند؛ چه مدت زمان نیاز است که این موزه ساخته شود؟

این پروژه تا اینک مانند یک فیلم سینمایی پیش تولید اساسی داشته است. این پیش تولید به گونه ایست که با همه نهادها وارد مذاکره شدیم. مثلا ما با نهاد ائمه جمعه نامه نگاری کردیم و نظر مساعد و مثبت ائمه جمعه استان را کسب کردیم، حتی به طور غیر رسمی با بعضی مراجع دینی هم وارد صحبت شدیم. این پروژه از جایی شروع شد که داعیه حرکت به جلو دارد و آینده نگری انقلاب اسلامی را از بُعد هنری دنبال می کند.

افزون بر همراهی های فرهنگ و ارشاد فارس، بنیاد نخبگان و مرکز اسناد و کتابخانه ملی همراهی شایانی داشته اند و با تمامی دستگاه‌هایی که نیاز است دست به دست یکدیگر دهند تا این پروژه نتیجه دهد وارد مذاکره شده ایم. برای اینکه عامه مردم اهمیت این پروژه را درک کنند باید گفت این پروژه مانند انرژی هسته ای است که از گذشته ها به ما رسیده و باید برای آن جنگید، این هم یک جور احقاق هویت ما در جهان است.

ما نخستین شهری خواهیم بود که به واسطه این طرح، یک پروژه بین المللی را آغاز کرده ایم، چه بهتر که با امضای این پروژه و حمایت های مدیریت شهری برای تبدیل این شهر به عنوان شهری بین المللی در خاورمیانه اقدام شود و با اینکه پایتخت سیاسی نیست تبدیل به پایتختی بین المللی به لحاظ فرهنگی شود.

این پروژه می تواند در مقابل ساخت و سازهای کشورهای حوزه خلیج فارس گونه جدیدی از ساخت و ساز را احیا کند که حتی به کشورها و شهرهای دیگر صادر شود. چرا نباید الگوی شهرهای دیگر شیراز باشد؟ مطمئنا پروژه ای که آغاز آن با حضور وزیرخارجه فنلاند است، کلنگ احداث آن همراه با حضور هیئت دولت این کشور خواهد بود.

بالاخره این پروژه در چه مدت اجرایی می شود؟

یکسال تا یکسال و نیم مدت زمان طراحی و بازتعریف پروژه است. از سویی نیاز به بررسی مدارک، مطالعه مدارک دیگر، مذاکره با فنلاندی ها، بازدید طرفین و انتقال نمادین ماکتها، اسکچها و نقشه های موزه است. درحالیکه می شود با وجود این ماکتها و اقلام گالری گردانی کرد و با سپردن اینها به موزه های معتبر جهان روی دادن این اتفاق مهم را در شیراز مطرح سازیم.

با راه اندازی موزه هنرهای مدرن شیراز می توان ادعا کرد که این شهر در ردیف شهرهای بین المللی صاحب موزه قرار دارد؟

با تعریفی که از سوی نهادهای بین المللی چنانچه شهری دارای موزه هنرهای معاصر نباشد در رنکینگ شهرهای فرهنگی بین المللی قرار ندارد.

لذا درست است که شیراز دارای استوانه‌های فرهنگی و ادبی مانند حافظ و سعدی است، اما باید حداقل‌هایی از معاصر بودن را ارایه کنیم که در این فهرست قرار بگیریم. شیراز با راه اندازی این پروژه گنجینه خاصی را شکار می کند.برای تبیین اهمیت این پروژه برای مردمان فرهنگ دوست شیراز و هموطنان عزیز شاید مثالی را در مصاحبه با تلویزیون ملی فنلاند نقل کردم روشن کننده اهمیت موضوع باشد،در جواب خبرنگار تلویزیون ملی فنلاند اهیت پروژه همانند یافتن آخرین تابلو از لئوناردو داوینچی نقاش شهیر ایتالیایی مطرح شد، این پروژه پیچیده و ظریف ترین طراحی آلوار آلتو و وصیت نامه هنری آلتو است که با فضاهای تازه تر ساخته می شود. با وجود این موزه، شیراز نخستین شهر خاورمیانه است که به شکل اختصاصی دارای مکانی برای نمایش هنرمفهومی است. گالری های این مجموعه برای “لندآرت” و “استریت آرت” طراحی خواهد شد.

این موزه به خاطر اهمیتی که دارد می تواند با حراجی های معتبری مانند کریستیز یا خواهرخواندگی با بسیاری از موزه ها مانند لوور پاریس ارتباط بگیرد.

در مدتی که این پروژه را پیگیری می کنید؛ از سوی دیگر شهرها از جمله حاشیه های خلیج فارس پیشنهادی برای انتقال این موزه به آنجا دریافت داشته اید؟

بارها پیشنهاد این موضوع شده است، اما چون متعلق به این خاک هستم در قبال پیشنهاد ساخت این موزه در شهرهای همجوار هم مقاومت کردم. خوشبختانه پس از یکسال و نیم با تعیین شرح خدمات فقط مانده است که شهردار شیراز با درایتی که دارد اراده این تحول را به زیرمجموعه های خود انتقال دهد تا شهر ما الگوی سیمای شهری دیگر نقاط باشد. مکتب شیراز باید بار دیگر احیا شود و خود را نشان دهد.

در انتها لازم می دانم به چند نکته اشاره کنم، شیراز به واسطه اینکه دروازه تجاری جنوب ایران به آبهای نیلگون خلیج فارس بوده همیشه با چشمان باز، تغییرات را رصد کرده و منشا تغییرات و تحولات فرهنگی بوده و خواهد بود. این پروژه می تواند در کنار بلند آوازگانی همچون حافظ و سعدی شیراز را در عرصه هنرهای تجسمی و فرهنگ بصری و دیداری به جایگاه رفیعی برساند.

اتووود پیش تر در این خبر به معرفی این پروژه پرداخته است.