سایتِ تحلیلیْ انتقادیِ معماریْ شهرسازی اتووود معماران و چالش انتخاب معماری ـ ایمان رئیسی ـ مسجد ولیعصر؛ شیخ لطف الله مطلقا مدرن

پیمان اسماعیل پور ( 1394/01/05 ) :
نظر من نه در نکوهش مسجد ولیعصر است و نه در مدح مسجد شیخ لطف الله بلکه بابت تحلیلی است که این نوشته از معماری ارائه می کند. ضمن نهایت احترامی که برای معمار هر دو پروژه قائل هستم.
البته پیش مسئله این است ، که آیا اساسا چنین مقایسه ای کار صحیحی است ؟ مثلا اینکه هر دو بنا دارای گنبد نا متعارف هستند یا مناره ندارند ، چنین تحلیل هایی فاقد جنبه ی علمی و معماری است.
-اگر روایت استاد محمدرضا اصفهانی متفاوت است ، متفاوت نسبت به چه چیز است ؟ اگر منظور شما تفاوت نسبت به مسجد های امروزی است که ما مساجد زیادی داریم که با مساجد امروزی متفاوت اند ، پس دیگر تفاوت معنی پیدا نمی کند. اگر مقایسه شما با میراث ماست ، که باز هم ما مساجد زیادی داریم که هر کدام ویژگی های منحصر به فرد دارند ( مثلا مسجد وکیل که به سبب بازی با عناصر مقرنس سقف و سازماندهی زاویه دار آن ها نسبت به هم دیگر محور های فضایی از دو محور عمود بر هم بیشتر هستند و مسئله عمق و پرسپکتیو در شبستان این مسجد با مساجد دیگر متفاوت است ) پس باز هم تفاوت معنی پیدا نمی کند . چنین مبنای تحلیلی نمی تواند درست باشد.
به نظر بنده برای قضاوت راجع به برجسته و موفق بودن مسجد ولیعصر زمان مناسبی نیست ، نمی شود معماری را با چند تصویر سه بعدی که اطلاعات دقیقی هم از کانتکست پروژه به ما نمی دهند قضاوت کرد کما اینکه در حال حاضر به نظر می آید این پروژه در فاز اجرا موفق نیست. ( شکست خورده است )
من با نظر شما مخالفم که این پروژه با زمینه ارتباط مناسبی دارد ، تصور من این است که این پروژه پس از چند ترسیم قطعی شده و وارد فاز اجرا شده است ( بدون در نظر گرفتن کیفیت ساخت یا شاید به دلیل محدودیت های معمار ) ، آیا پس از ترسیم پروژه ادامه پیدا کرده است ؟ آیا ترسیم ، تخصصی شده است ؟ آیا معماری معاصر که شما می فرمایید اینگونه است ؟ چنین تحلیلی از معاصر بودن غلط است. معماری معاصر از لایه های متعدد تشکیل شده است و به جنبه های گوناگون ( به گونه ی معاصر و پیشرفته ) پاسخ گو است ، پایداری ، مصالح ، جزئیات ، کیفیت ساخت ، تکنولوژی ، عملکرد پوسته ، پروگرام ، منظر ، نحوه ی ساخت ، شهر و. . . . ، معماری به سرعت قطعی و رها نمی شود . اگر چنین باشد شیوه ی این معماری قطعا معاصر نیست. معماری معاصر حتی اگر از یک ترسیم شروع شود به شدت تخصصی می شود ؛ معماران و مهندسان متخصص زمان طولانی برای ادامه ی معماری تا حد کمال وقت صرف می کنند ( شما می توانید به راحتی این موضوع را در کارهای دفاتری چون گری یا کوپ هیملبلاو با مقایسه آثار امروزی این دفاتر و 10 سال پیش آن ها ببینید).
معماری صرفا با بیان فرمی متفاوت ، معاصر نمی شود.
این متن موارد قابل ذکر از این دست زیاد دارد و من به ذکر همین چند مورد بسنده می کنم.
.

ایمان رئیسی ( 1394/01/05 ) :
یادداشت هادی فردانش را هم در نقد یادداشت من در فیسبوک ببینید:
https://www.facebook.com/h.fardanesh.ar/posts/801824909901671?notif_t=like_tagged

سروش مهاجری ( 1394/01/06 ) :
اگر بپذیریم که در پژوهش معماری {و جلوتر از آن نقد معماری و حتی هنر} سه گونۀ 1) استقلال شناسنده از مورد شناسایی 2) این همانی شناسنده و مورد شناسایی و 3) تأثیر متقابل شناسنده و مورد شناسایی وجود دارند، می‌توان گفت ایمان رئیسی توانسته از هر سه گونۀ فوق بهره ببرد تا فقط بتواند برداشتی شخصی از مقایسۀ این دو اثر ارائه دهد. او خواسته یا ناخواسته سینۀ خود را سپر کرده تا نقد را شریف جلوه دهد و شایدم به زعم خیلی‌ها موفق نبوده باشد. اینکه ما چون به شیخ لطف‌الله مقدس می‌نگریم دلیل نمی‌شود که تا ابد نقد نشود یا همیشه تحسین شود! البته قضاوت ایمان رئیسی از مسجد ولیعصر و کارکردش با کانتکس زودتر از موعد است و از نگاه من بیشتر احساسی بوده - چون پیشتر رضا دانشمیر را در حد برنده شدن پریتزکز می‌دانست - و قابل نقد اما اینکه او زودتر از همه دست به قلم می‌شود تا هجمه‌ای از حرّافان معماری را فوج‌وار راهی عرصۀ نقد معماری معاصر ایران کند از دید من بسیار ستودنی است. جنبۀ شنیدن نظرات مخالف‌مان را بالا ببریم و به قول آن بزرگ جانمان را هم بدهیم تا فقط حرف مخالف زده شود!
در ضمن بنظرم ما باید این بنا رو با شرایط و کانتکست خود ایران بسنجیم و با گهری و کوپ هیملبلاؤ مقایسه کردن یه جور قیاس مع‌الفارغه!
با اینکه ما باید جهانی فکر کنیم و آرشیتکتامون هیچی کمتر از اجنبی‌ها ندارند ولی بستری که معمار ایرانی در آن کار می‌کند بهیچوجه قابل قیاس با بستری که فاستر و بیگ دارن توش فیل هوا میکنن نیست.
همین.

ایمان رئیسی ( 1394/01/06 ) :
نقدی به تقدیر و شرحی بر تفسیر مسجد ولیعصر
به ایمان رئیسی، برای رضا دانشمیر.
در این که مسجد شیخ لطف الله و مسجد ولیعصر هر دو راوی روایتی نو از مسجد هستند شکی نیست، حرفی نیست، نقدی نیست. اما تمام مطلب این است که کل وجه اشتراک این دو اثر همین است و بس! اینکه هر دو روایتگر شرحی جدید از ماجرایی قدیمی‌ به نام مسجد‌اند. پر واضح است نو بودن هیچ روایتی به معنای درست بودن آن نبوده و نیست و اقامه این مدعا موجه و مستدل نیست که به بهانه نوطرازی شاه‌مهره را کنار هر مهره بنشانیم. نشاندن آن کهنه که بوی تازگی‌اش زمان را گرفته، کنار این نو که بوی کهنگی‌اش دِماغمان را پر کرده، کار بس دشواری است که ایمان رئیسی گویی توانسته. کهنگی از آن منظر که عصر بازی‌های فرمالیستی صرف مدتی‌ست به سر آمده و معماری از منظر دانشمیر که می‌فرماید: من سیّالم پس هستم؛ خود به خود ناظر بر نوعی تحجر است. (شاخصه بنیادین دفتر حرکت سیال به زعم خود ایشان و بنا بر خوانش آثارشان همین سیال بودگی اثر معماریست).
از منظر ایمان رییسی یکی از مهمترین وجوه تشابه این دو اثر، همخوانی با زمینه است. اینکه مراد او از هم‌نشست در بافت و زمینه ناظر بر چه تفسیری از این مفهوم است جای پرسش می‌گذارد. اگر میدان نقش جهان را آنچنان که هست، همچون یک سیستم یکپارچه و یک کل منسجم در نظر آوریم، مسجد شیخ به مثابه جزیی از این کل، و اندامی از این تن، موجودیتی وابسته دارد و هرگز عضوی نیست که قائم بر خود باشد و پیوسته در اختیار کل سیستم است. کم گویی و عدم ابراز حضور در پدیدارگی مسجد، به واسطه همزبانی با بافت و بستر میسر شده و این بروز و ظهور حداقلی بنا، آنرا همچون قطعه‌ای در میان پازل نقش‌جهان قرار داده که الزاما خود در آن معنی می‌شود و نیز بدان معنا می‌بخشد. چرا که نقش جهان بدون شیخ کمی کم دارد. اگر معمار اصفهانی زبانی دیگر برای بیان به دهان می‌گرفت بی شک چنین دستاوردی حاصل نمی‌شد. این لحن فروتنانه اثر، بدان ساحتی ارزشی بخشیده. نداشتن مناره نیز به جهت خصوصی بودن آن برای درباریان است نه کم گویی. چون نیازی به فراخوان عمومی و دعوت همگانی و گویا منار نبوده.
حال کنار هم نهادن این دو ماجرا کمی پیچیده است و این سوی این ماجرای تشابه رئیسی، مسجد ولیعصر وضعیتی دیگر را تجربه می‌کند. این اثر هرگز زبان بستر را نشنیده و یا نخواسته که بشنود. معمار گویی از قبل زبان خود را در دهان داشته. چرا که لحن تخت‌گاهی پارک دانشجو تبدیل می‌شود به مرغ دانشمیر که یک‌پا دارد؛ سیالیت. از لحن تخت‌گاهی به لحن سیال! این حرف آیزنمن حقیقتا شنیدنی‌ست که: "زمین را خوب نگاه کنید، سایه طرح از قبل آنجاست." گذشته از مورفولوژی زمین، که اثر مورفولوژی خود را بدان تحمیل کرده، حساس‌ترین بخش این طراحی حضور تئاتر شهر بود. قرار بود دانشمیر به آن ادای احترام کند. او تمام این مهم را به واسطه هم قد شدگی با آن اثر، از سر خود باز کرد. فرض معمار این بود که اگر ارتفاع خود را محدود به ارتفاع تئاتر کند، گویی تمام مناسک اخلاقی را یکجا بجا آورده. چه در دایره اخلاق چه در زمینه معماری، نخستین بار است که می‌بینم قرار است تنها و تنها هم قد شدن منتهی به ادای احترام شود. مبتنی بر گرایش دانشمیر، معماری او هرگز از زمین فاصله نمی‌گیرد و پیوسته تلاش دارد در بستر پهن شود. چرا باید این خواسته استراتژیک را به نوعی ابزار توجیه و پیراهن عثمان تبدیل کرد که آاای مردم، ما ارتفاع نگرفتیم...بستر..بستر. خب مگر شما ارتفاع هم می‌گیرید؟ که اینجا لطف کرده و نگرفته‌اید.! تئاتر شهر یعنی انتزاع هندسه ایرانی در لباس سازه..تئاتر شهر یعنی خطوط مستقیم و عمودی. اما اثر دانشمیر چیزی نیست جز خطوط افقی و سیال. درست مثل همیشه. چه قرابتی بین این و آن است که در فهم مانمی‌گنجد؟ اینکه این چه فروتنی‌ایست که تئاتر شهر را در پس زمینه‌ای این چنین مشوش و قریب قاب کرده‌اند نیاز به بازخوانی مکرر مفهوم زمینه‌گرایی دارد. به سختی و دشواری می‌توان باور کرد که مسجد دانشمیر در تضاد با بستر و همسایگان خود نیست. ابدا این بنا قسمی از اقسام آن مجموعه نبوده و نمی‌تواند که باشد و گویی خود را بدان جا تحمیل کرده. این بنا بیش از هر چیز متکی به خود و ماجرای خود است و سر هیچ همزبانی با زمینه خود ندارد. کنار هم نشاندن، نشستن شیخ در آن بستر و نشستن دانشمیر در این بستر توهم مضاعف است که نباید بدان دچار شد.
فرض دیگر جناب رییسی، پیرامون گنبد این دو اثر مطرح شده است، که از سویی آنها را پیوستاری یکپارچه می‌داند، از گذشته تا کنون، که امروز مبتنی بر روح زمان در مسجد ولیعصر بدین‌سان متجلی شده است و از دیگر سو تاکید دارد بر اشتراکشان در بدعتی که هر یک به فراخور زمان خود رقم زده‌اند. امروز گنبد در معماری مسجد، تنها در دو حوزه موضوعیت دارد و بس. و دیگر همچون گذشته از حیث سازه‌ای و بسیاری جهات دیگر مطرح نیست. نخست از حیث نشانه‌شناختی و بعد در زمینه خلق مکان قدسی. نشانه‌شناختی از آن منظر که برای همگان گنبد نمادی از مسجد است و بنابراین جنبه ایکونیک دارد. و خلق مکان معنادار قدسی از آن منظر که به کارگیری گنبد توسط گذشتگان، تلاشی جهت خلق مکان مقدس بوده. چرا که این فرم ظرفیت‌های بسیاری دارد که معماران ایرانی از آن برای شکل دهی به مکان قدسی بهره بسیار جسته‌اند. در مسجد شیخ هر دو وجه این امر را شاهد هستیم. یعنی تشخص به عنوان مسجد به واسطه حضور گنبد و خلق مکان قدسی به واسطه ترکیب مربع و گنبد تحت عنوان گنبدخانه با نور، هندسه و رنگ‌ها به کار گرفته شده.
اما مسجد ولیعصر تو گویی که گنبدی ندارد.. که اگر دارد از چه منظر حائز عملکرد است؟ آیا به مثابه نشانه خبر حضور مسجدی را در آن نزدیکی می‌دهد؟ و یا آیا منجر به پدیدارگی مکان قدسی شده است؟ گویا هر بدعتی به سعادت نمی‌رسد.! این کجا و آن کجا.
در باب هویت نیز باید اشاره کنم، که هویت امری از پیش است، نه پس. هویت هر اثر ناظر بر مفاهیم و کانسپتی است که آن اثر در درون خود دارد و بدان اشاره می‌کند. کانسپت نیز امری یافتنی است..نه بافتنی.! اگر این اثر کانسپتی نداشته و نیافته بود، بسیار بسیار موجه‌تر و خواستنی‌تر از کانسپتی بود که جناب حجت بر آن بافتند.."از خاک به افلاک". کاش کمی کم شود این بازی‌های زبانی، که بار معماری معاصر ما را بار نمی‌کند.
در رابطه با تجربه مسجد بودن این بنا و اینکه آیا اساسا مسجدی به مثابه مکان قدسی خلق شده یا نه هنوز قضاوت ناممکن است. آن زمان که اثر به تجربه درآید می‌توان شرحی بر آن نیز نوشت. مطلبی که آورده شد تنها قضاوتی بر آنچه قابل قضاوت بود، است و جوابیه‌ای به تشبیه ذکر شده.
باشد که گستاخی کلام بنده را عفو نمایید
هادی فردانش

ایمان رئیسی ( 1394/01/06 ) :
پاسخ نقد هادی فردانش نوشته شده توسط شهرام یاری (در فیسبوک)

یشاپیش ممنون از دو بزرگوار که بحث خوبی رو شروع کردن.
نَقدی بَر نقدِ* جنابِ هادی فرادانش.
*نادیده میگیریم « "نقد"ی به "تقدیر" و "شرح"ی بر تفسیر مسجد ولیعصر»رو.
1- «در این که مسجد شیخ لطف الله و مسجد ولیعصر هر دو راوی روایتی نو از مسجد هستند شکی نیست، حرفی نیست، نقدی نیست.»// اول اینکه قبل تر از این مسجد (!)شیخ لطف الله، مسجد تفت رو داریم، که مسجد شیخ لطف الله از روی اون ساخته شده و بعدترش و ضعیف ترش تو گوی مسچید(مسجد کبود)تبریز و مسجد حاج محمدجعفر آباده ای در اصفهان رو داریم. از نظر من نه روایت نوی بوده و نه آوانگارد، این طرح ها، منظورم فضاهای بدون ستون و گنبدوار، بیشتر برای معماریه تورکهای عثمانیه و معمارای ما و مردم ما تمایل چندانی نداشتن بِهِش./
2- « پر واضح است نو بودن هیچ روایتی به معنای درست بودن آن نبوده و نیست و اقامه این مدعا موجه و مستدل نیست که به بهانه نوطرازی شاه‌مهره را کنار هر مهره بنشانیم. نشاندن آن کهنه که بوی تازگی‌اش زمان را گرفته، کنار این نو که بوی کهنگی‌اش دِماغمان را پر کرده، کار بس دشواری است که ایمان رئیسی گویی توانسته... تا آخر پاراگراف» // اینجا یه خورده از جاده انصاف خارج شدی. اَگه موضوع «پر واضح است» که پُر واضح است و نیاز به اون مقدمه طولانی نیست برای تیکه اَنداختن!
3- «از منظر ایمان رییسی ... تا آخر پاراگراف» // خیلی خوب و منصف بودی، فقط یه جاهایش از لحاظ قیاس زمانی میتونه ایراد داشته باشه، مثلاٌ : « [شیخ لطف الله] هرگز عضوی نیست که قائم بر خود باشد». شاید این تفسیر برای اون موقع که اَهلِ حَرَم میرفتن اونجا و نماز میخوندن درست باشه اما نمیتونه برای زمان های بعدیش تفسیر خوبی باشه. همین الان رو در نظر بگیر، درسته تو میدون نقش جهانه اما برای خودش داره کار میکنه. و یه نکته دیگه اینکه، از عبارتهای مطلق گونه کمتر بهره ببر. مثلاٌ همین «هرگز».
4- «حال کنار هم نهادن این دو ماجرا کمی پیچیده است و ...، نشستن شیخ در آن بستر و نشستن دانشمیر در این بستر توهم مضاعف است که نباید بدان دچار شد.» // مطلق گویی در «هرگز» - و حرفِ ناصواب در این جمله « این اثر هرگز زبان بستر را نشنیده و یا نخواسته که بشنود.» و بدتر از اون چرایی که براش ذکر میکنی « چرا که لحن تخت‌گاهی پارک دانشجو تبدیل می‌شود به مرغ دانشمیر که یک‌پا دارد؛ سیالیت.» و بسط و زیاده گویی بیش از حد در ادامه. اما این جمله به نظر من خوب و منصفانه است با اینکه تضاد داره با کُلِ پاراگراف. چونکه تضاد داشتن به این معنی نیست که این اثر هرگز زبان بستر را نشنیده و... (یه جور دروغ و سفسطه هر دو با هم قاطیه اینجا اما نفس جمله پسندیده اس) « به سختی و دشواری می‌توان باور کرد که مسجد دانشمیر در تضاد با بستر و همسایگان خود نیست.» و باز مطلق گویی کارو خراب میکنه در «ابدا» و « و سر هیچ همزبانی با زمینه خود ندارد.». و دُرُشتی در اینجا « توهم مضاعف» که پسندیده نیست.
5- « فرض دیگر جناب رییسی، پیرامون گنبد ...، گویا هر بدعتی به سعادت نمی‌رسد.! این کجا و آن کجا. » // این پاراگراف هم پسندیده اس غیر از این جمله اش: «امروز گنبد در معماری مسجد، تنها در دو حوزه موضوعیت دارد و بس.» عَلامه ای مَگه تو !
6- « در باب هویت نیز باید اشاره کنم، کاش کمی کم شود این بازی‌های زبانی، که بار معماری معاصر ما را بار نمی‌کند.» // این پاراگراف خوب بود مخصوصاٌ نَقدِ جِنابی که اَزَش اسم بردی، اعتقاد دارم که بِهِش اعتبار بخشیدی با آوردنِ اِسمِش (وَ تو بَخشَنده تَر اَز مَن). اما نکاتش : «حال» ما اَمریست «پیش» برای «پَسِ» ما و اینکه مطلق بیانش کنی این جمله رو « هویت امری از پیش است، نه پس.» نارَوا میدونمش.
7- پاراگراف آخر هم منصفانه بود.

یوسف گودرزی ( 1394/01/06 ) :
درود...
اگر نظر شخصی است که مصداقش هر کسی از ظن خود شد یار من...
اما اگر نقد باشد، میبایستی بدون اظهار نظر شخصی و با توجه به منابع دقیق گزارشی حاصل آید، همانند گزارشگر یک مسابقه فوتبال که البته بدون تعصب به گزارش لحظه های پرهیجان آن کارزار می پردازد. گزارشی که لحظه لحظه ی آن از دید گزارشگر پنهان نمی ماند! گویی در وسط میدان حضور دارد! و پا به پای بازیکنان می دود، خطا می کند، به توپ ضربه می زند... گل می زند و.... خلاصه اینکه فوتبال و مسابقه فوتبال و به طور کل آن اتمسفر را زندگی می کند! و من نمیدانم چگونه ممکن است معماری را که از آن به عنوان ظرف زندگی یاد شده تنها با چشم سر و تفکری چند، با هر شیوه ای اما "بدون با او بودن مدتی را" فهمید و در بوته نقد قرار داد؟!

محسن اکبرزاده ( 1394/01/06 ) :
تاملی بر یادداشت ایمان رئیسی درباب قیاس مسجد ولی عصر (ع) با مسجد شیخ لطف الله
همچون خود یادداشت کوتاه و موجز می نویسم:
1- مسجد شیخ لطف الله در پرسپکتیو انسانی اش کاملا به چشم آمدنی است و همچون نگینی در میان جداره بازاری میدان خودش را به رخ می کشد، درست است که از نظر مقیاس سومین عنصر میدان به حساب می آید، اما همچون مسجد ولی عصر رخ پنهان نمی کند. به تقریب بارزترین دید مسجد ولی عصر دید پرنده آن است و از دیدهای انسانی چندان به چشم آمدنی نیست، لازم به ذکر است که در قیاس این دو وضعیت، من رفتار مسجد ولی عصر را کاملا می پسندم. دیگر اینکه از باب رنگ بنا در منظر زمینه، و از باب خط آسمان، سیاست این دو بنا یکی به نظر نمی رسد.
2- در باب قیاس 2 گنبد خانه از منظر نورگیری، وجه قیاس باید بین 2 عنصر قیاسی اشتراک اخص داشته باشد، حال اینکه این کیفیتی است که می توان به بی شماری از گنبدهای مساجد و یا حتا ابنیه دیگر نسبت داد. ساده شده عبارت نقل شده در متن می شود اینکه این 2 گنبد شبیه گنبدهای دیگر هستند، پس مشابهند! خب این قیاس چه ضرورتی دارد؟
3- مهمترین نکته، یکی دانستن جایگاه این 2 مسجد در تاریخ معماری مسجد است. قطعا شیخ لطف الله در زمان ساخت تمایزی چنین با سنت طراحی پیش از خودش نداشته است. گمان نمی کنم که در زمان ساخت این بنا در اصفهان صفوی، عده ای چنین مدعایی را مطرح کرده باشند که این بنا مسجد نیست، یا توهین به سنت مسجدسازی است، یا باید رجم شود یا هرچه دیگر. نکته ظریفی وجود دارد در اینجا که تقاضا دارم به آن دقت کنیم:
الف- مسجد شیخ یک شاهکار معماری در کلیت تاریخ معماری است ولی مسجد ولی عصر هنوز در تاریخ معماری محک نخورده است
ب- مسجد ولی عصر سنت طراحی مسجد را تغییر داده اما این تغییر در طراحی شیخ لطف الله اتفاق نیافتاده است.
لذا قیاس این 2، که هر کدام در عرصه ای جداگانه، سالاری می کنند، به عنوان سرآمدان یک عرصه! قیاس صحیحی نیست.
پ.ن: بنا به دلایلی که در ویژه نامه "کشف دوباره مسجد" در فصلنامه همشهری معماری نیز ذکر کرده شده، مسجد ولی عصر را از مسجد شیخ لطف الله، مسجد تر می دانم. این بنا به طراز اسلام از یک مسجد نزدیک تر است هر چند با آن در مواری تفاوت جدی داشته باشد.

مازیار قاسمی نیا ( 1394/01/06 ) :
تجربه ی بیرونی اثر،
دو هفته پیش بود که برای خرید کتاب هایی در زمینه پدیدارشناسی مسیر دروازه دولت تا انقلاب را سوار تاکسی شدم و وقتی به چهارراه ولی عصر رسیدم به طور ناگهانی و برای دیدن مسجد ولی عصر تصمیم گرفتم باقی راه را پیاده طی کنم. پس از گذر و پریدن از روی موانع در نظر گرفته شده برای پیاده ها کنار تئاتر شهر و محوطه ی جلوی آن قرار گرفتم. تئاتر شهر مثل نگینی می درخشید و دور تا دور آن و در پارک و محوطه ی اطراف آن مردم در حال تعامل، صحبت، تیک و تاک، خوردن و آشامیدن، عکس گرفتن، آواز خواندن، نمایش و خلاصه خیلی شلوغ بود. من هم تحریک شدم که مدت کمی آنجا توقف کنم. برای چند دقیقه (شاید لحظه) یادم رفت که چرا اونجا پیاده شده بودم. راستی... مسجدی ندیدم.
یادم به حرف آدم بزرگی افتاد که گفته بود چطور در عصری که هر چیز را با نشانه هایش می شناسیم می شه ساختمون طراحی کرد؟ حالا بماند که اون بزرگ کی بوده...
چندین سال پیش که در محوطه ی میدان نقش جهان قرار گرفته بودم انتظام فضایی آنجا تأکید زیادی روی چهار ساختمون اصلی اطرافش داشت (البته من سردر بازار رو هم جزو ساختمون ها حساب کردم). اما مسجد شیخ لطف الله در مقابل مسجد امام جایگاهش و واکنشش به طور آگاهانه ای مشخص شده بود.
به نظر من همانطور که در نقد ایمان رئیسی به خوبی بیان شده این دو اثر در ارتباط و در واکنش با زمینه طراحی شده اند. و حتی با اینکه مسجد ولی عصر هنوز راه نیفتاده اما به تجربه ی کوتاه من داره به محیط پاسخ می ده. نخستین مسجد بدون گنبد و منار به بهترین شکل ممکن کار می کرد. فکر می کنم در یک مسجد برقراری یک ارتباط درونی با مخاطب خیلی مهم باشه و از اون جهت شاید الان نشه راجع به مسجد ولی عصر صحبت کرد...

محسن اکبرزاده ( 1394/01/07 ) :
در اسلام، دستری مناسب به مسجد شرط است و مسجد باید در کانون دسترسی قرار بگیرد، اما به هیچ وجه نباید به نقطه کانونی بصری تبدیل شود. منظر شهری مسجد قرار نیست برجسته و یا هوشربا باشد. تنها باید بشود به آن مراجعه کرد. مسجد پاویون نیست که بخواهد جلب نظر کند، اهلش را دارد، نمازگزار ثابت دارد، یک قرارگاه جمعی است، نه یک نمایشگاه ملی. آدم هایش به هر شکلی که باشد پیدایش می کنند.

یوسف گودرزی ( 1394/01/07 ) :
با توجه به گفته های جناب آقای اکبرزاده اگر تنها باید به آن مراجعه شود پس چه لزومی به تغییر سنت طراحی است؟

معین نیک آیین ( 1394/01/07 ) :
{نقدی بر نقد محسن اکبرزاده}
1-به نظر بیان کلمات جبری و قطعی مانند (به هیچ وجه،هرگز،هیچگاه و...)در نقد آثار معماری و آنهم مسجد که همیشه شنوای تفکراتی جدید و متحمل دیدگاه ها و جهان بینی های متفاوت افراد بوده است فریضه ی درستی نیست
2-اتفاقا منظر شهری مسجد در دید انسانی قیاس ما که مسجد شیخ میباشد کاملا برجسته بوده و همینکه دو اشکوب بودن بازار در بطن ورودی مسجد به نمایی با یک اشکوب تبدیل میشود و از جداره ی بازار عقب نشینی میکند این خود نشان از بالا بردن حس دعوت کنندگی میباشد و میتوان گفت کاملا مانند نگینی در میدان میدرخشد.
3-منهم موافقم که مسجد پاویون نیست و یک قرارگاه جمعی است.اما با دیدگاه ضد و نقیض شما که مسجد رو برای خواص جامعه که عده ی نمازگذار هستن در نظر گرفتین کاملا مخالفم!!!!
4-مسجد نمایشگاه ملی نیست اما یک نمایشگاه الهی است برای دعوت اکثریت جامعه(از هر قشر و قوم با هر دین و مسلک).

ارین شعاعی ( 1399/02/14 ) :
متاسفانه معماری جریان ساز یا معمار جریان ساز در ایران احتمالا چیزی بیشتر از یک استند اپ کمدی نیست.