دوران فترت

از زمانی که ایران با غرب تماس حاصل کرده است (اواخر دوره قاجار) آیا توانسته است آثار بزرگی شبیه به آثار گذشته یا آثار دوره ی جدید فرهنگ غربی به وجود آورد ؟ بدبختانه پاسخ منفی ست .

ایران در محل تلاقی دو جهان واقع شده است که بدون ابراز خشونت نمی توانند همزیستی کنند . ارزش های عینی تمدن ما که بر محور دید مثالی جهان قرار دارد در هم فرو می ریزد . در برابر حالت تهاجم تفکر غربی که مدعی عینی و تجربی بودن است و جوهرش همان تفکر تکنیکی ست و دستاوردهای مادی عظیم ، کارایی حیرت انگیزش را تایید می کند دید شاعرانه ی ما از جهان ، ناهمخوان ، شکننده ، گذشته گرا و حتی برای بسیاری همچون ترمز در کار پیشرفت به نظر می رسد .

یک مثال : زبان فارسی زیر بار مفاهیم علوم جدید غربی از پای در آمده و ما گناه آن را از فقر آن می دانیم . بدون توسل به تعصب قومی می توانیم بگوییم که هیچ زبانی در شاهکارهای شاعرانه با فارسی برابری نمی تواند کرد . اگر تحقق چنین شاهکارهایی در زمینه ی شعر ممکن است به این جهت است که قریحه ی زبان فارسی ، خود را در ساحتی بیان می کند که الزاما همان ساحتی نیست که بر منطق علوم غربی حاکم است و نتیجتا مقاومتش بیشتر دلیل یک ناسازگاری وجودی ست تا نارسایی مادی .

ایران تحت شرایط هجوم "ایسم" ها ، ارزش های غربی را به عاریت می گیرد ، زیرا همه ی ایسم ها بر محور یک نظام ارزش دقیق استوار است : چه مارکسیسم باشد و چه پوزیویتیسم و چه اگزیستانسیالیسم و چه هر ایسم دیگری . اما آنچه ما به عاریت می گیریم ارزش های دست دوم هستند . دیگر اینکه از ابداع ایسم ها و پادزهرهای خنثی کننده ی آن ها عقب مانده ایم .

از میان انبوه نظریات غربی ، غرب فلیسین شاله ، آکوست کنت و پوزیتیویسم از اعتباره افتاده ی او را می شناسیم . بدتر از همه اینکه ، این ارزش های دست دوم که به هیچ وجه پاسخگوی حساسیت های ما نیست ، به صورتی درهم و برهم ، وارد جهانی (شرق) می شود که دقیقا هرگونه "ذهنیت" ارزش ها را رد می کند ، چرا که بینش آن عالم (شرق) ماخوذ از منبع ماورای وجود انسان است.

هنر کنونی ایران هنر دوره ی فترت است، اما منظور از دوره ی فترت چیست ؟

برای پاسخ به این سوال از تفسیر هایدگر درباره ی شعری از هولدرلین به خصوص در مورد معنای "زمان عسرت" مدد می گیریم . به عقیده ی هایدگر شاعر بین " خدایانی که گریخته اند و خدایی که خواهد آمد " وضعی واسط و رابط دارد . این زمان عسرت است زیرا با دو عدم و یک نفی مضاعف مشخص می شود : دیگر نبودن خدایان گریخته و هنوز نیامدن خدایی که خواهد آمد .

این زمان دوره ی انحلال صور و از هم پاشیدگی نظام های فرهنگی هم هست . برای هنرمندان این آستانه ی نبردی ست با دیو یا جستجوی یک تجربه ی جدید معنوی که تی اس الیوت آن را نقطه ثابت دنیای گردان می خواند .

غیب خدا که به صورت یک نیستی احساس می شود ، خود شروع تجربه ی تازه ای می گردد برای بازیافتن خدا در آن سوی خدا ، در فراسوی نام هایش و در جلوه های مثالی اش . به این جهت است که زمان عسرت زمان خلاقیت هم هست .

بنابراین ما شرقیان که روح علمی – صنعتی را نیافریده ایم و مسئول افسون زدایی دنیایی نیستیم که از انسان خدایی آفریده است و از خدا مخلوق فرعی انسان ، در چه موضعی قرار داریم ؟ آیا در زمان عسرت واقع شده ایم ؟ نه هنوز .

آیا در مرحله ی غیبت کلی خدا قرار گرفته ایم که غیبتش موجب تجربه ی تازه ی معنوی شود ؟ نه هنوز .

پس در کجاییم ؟ در دوره ی احضار خدایانیم . بین احتضار و مرگ نزدیک آن . به عبارت دیگر در یک دوره ی فترت هستیم ، در مرحله ی " نه هنوز " در هر دو سو .

به این جهت است که شاعر ما نه حافظ است نه ریلکه و نه الیوت . نقاشمان نه بهزاد است نه ماتیس و نه پیکاسو و متفکرمان نه ملاصدرا است نه نیچه و هایدگر . ما متفکران و هنرمندان دوره ی فترت هستیم .

این موقعیت مخصوص علی رغم ضعف و کم مایگی اجتناب ناپذیری که در همه ی زمینه ها بر می انگیزد یک امتیاز هم دارد که عبارت است از : امکان نجات آنچه برایمان باقی مانده ، منظورم آن باغ بهشتی ست که ایران در درون خود دارد .

اما چطور می توان این باغ شکننده را در دنیایی که حرمت همه ی فضا حتی مقدس ترین شان را بی دریغ می شکنند نجات داد ؟

همسان شدن رقت انگیز قرن ما به التقاط می انجامد که این یک به آسانی به صورت ابتذال در می آید .

شرایط مناسب برای حفظ نوعی هویت فرهنگی از این قرارند :

ـ ابتدا برقراری یک گفتگو با خاطره ی ازلی خود

ـ و سپس گفتگو با غرب

غرض از گفتگو با خاطره ازلی ، فراخواندن تصنعی گذشته و تقلید صورت های خالی از هر مضمونی نیست سنت گرایی کهنه پرستانه هم مورد نظر نیست . سنت نمی تواند یک تشییع جنازه باشد . هانری کربن می گوید : سنت اساسا زایش (رنسانس) است و هر زایش دوباره ای به فعلیت درآمدن یک سنت در زمان حال است . یعنی زمان حالی نظیر آنچه با آن رنسانس کارولنژی قرن نهم ، رنسانس بیزانس قرن دهم و رنسانس بزرگ شانزدهم اروپا منتقل کرد و رساند . به این شیوه است که سهروردی ، فیلسوف بزرگ ایرانی ، خود را وارث و باز آفریننده ی حکمت الهی ایرانیان قرار داد .

فعلیت لاینقطع این خاطره و وفاداری ایران به گنجینه های مضامین آن بود که باعث مداومت هنر و تفکر ایرانیان شد . اگر این وفاداری ایران را همواره از آسیب مهاجمان نجات داده است ، هیچ دلیلی وجود ندارد که در حال حاضر هم نتواند نجات دهد .

اما چطور می توان این همزبانی را برقرار کرد ؟

بدون شک نمی توان با قطع و یقین به این سوال پاسخ داد . این کار را در موقعیتی می شود انجام داد که به ارزش های اصیل یک ملت ، اهمیتی لااقل مساوی با ارزش های اقتصادی داده شود که امروزه تنها ضوابط توفیق همه ی ملت ها به نظر می رسد .

به فرض آنکه این همزمانی تحقق یافته باشد ، موثر نخواهد شد مگر آنکه با گفتگویی مکمل با غرب همراه شود .

ما هم اکنون در سرنوشت خود با دنیای غرب شریکیم . شرق غربی می شود ، چه بخواهد چه نخواهد . اگر نتوانیم به باطن روح غرب نفوذ کنیم ، خطر دو چندان خواهد شد.

تلقی ایرانی عادی در برابر غرب ، بین دو قطب افراطی تسلیم بی قید و شرط و طرد بی چون و چرا نوسان دارد . این دو قطب هر دو از یک عدم شناخت سرچشمه می گیرند . غرب نه بهشت اهالی مدینه فاضله است و نه جهنم نفرین شدگان ابدی . آنها که غربیان رو چون ابرمردان می نگرند و آنها که ایشان را مسئول همه درماندگی های دنیا می دانند ، متاسفانه از غرب چیزی نمی شناسند جز محصولات فرعی اش ...

علی رغم دهکده ی جهانی که مارشال مک لوهان از آن سخن می گوید انسان ها در اعماق وجود خود وابسته به مأوای خویش باقی خواهند ماند .

آیا می توان با غرب همزبانی برقرار کرد ؟

هایدگر در مصاحبه ی جالب خود با یک دانشمند ژاپنی می گوید که گفتگو بین آن دو مشکل است چون خانه ی وجود مشترکی ندارند و چون زبان خانه ی وجود خاطره ی ماست ، خود وسیله ی ارتباط هم مانع گفتگو می شود .

به این جهت است که گفتگو با غرب جز بر اساس اصالت طرفین نمی تواند صورت گیرد .

غرب گذشته از منطقه ی جغرافیایی یک جهان بینی هم هست که بر دو هزار و پانصد سال تاریخ تکیه دارد . شرق که در آن شناسایی بیشتر حضور ناشی از معرفت اشراقی ست ، یک نحوه ی وجود است .

هر انسانی هم شرق خود را دارد و هم غرب خود را . غرض این است که به هر یک سهم شایسته اش داده شود .